ದೀಪಾವಳಿ ಹಬ್ಬದ ಸರಣಿಯ ಮುಕ್ತಾಯವನ್ನು ಸೂಚಿಸುವ ಪವಿತ್ರ ಆಚರಣೆಯೇ ‘ಭಾಯಿ ದೂಜ್’ (Bhai Dooj). ಇದು ಸಹೋದರ ಮತ್ತು ಸಹೋದರಿಯ ನಡುವಿನ ಅನ್ಯೋನ್ಯ ಪ್ರೀತಿ, ವಿಶ್ವಾಸ ಮತ್ತು ರಕ್ಷಣೆಯ ಬಾಂಧವ್ಯವನ್ನು ಎತ್ತಿಹಿಡಿಯುವ ವಿಶೇಷ ಹಬ್ಬವಾಗಿದೆ. ದೇಶದ ಹಲವು ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ‘ಯಮ ದ್ವಿತೀಯ’, ‘ಭ್ರಾತೃ ವಿಧಿ’ ಅಥವಾ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದಲ್ಲಿ ‘ಭಾವು ಬೀಜ್’ ಎಂದು ವಿವಿಧ ಹೆಸರುಗಳಿಂದ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.
ದೀಪಾವಳಿ ಪಾಡ್ಯಮಿಯ ನಂತರ ಕಾರ್ತಿಕ ಮಾಸದ ಶುಕ್ಲ ಪಕ್ಷದ ಎರಡನೇ ದಿನದಂದು ಈ ಹಬ್ಬವನ್ನು ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ದಿನ, ಸಹೋದರಿಯರು ತಮ್ಮ ಸಹೋದರನ ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಯ, ಆರೋಗ್ಯ ಮತ್ತು ಸಮೃದ್ಧಿಗಾಗಿ ಯಮರಾಜನನ್ನು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿ, ವಿಶೇಷ ಪೂಜೆ ಮತ್ತು ತಿಲಕ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ನೆರವೇರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಈ ಹಬ್ಬವು ರಕ್ಷಾ ಬಂಧನದಂತೆಯೇ ಪ್ರೀತಿ ಮತ್ತು ಸಮರ್ಪಣಾ ಭಾವವನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸುತ್ತದೆ.
ಪೌರಾಣಿಕ ಹಿನ್ನೆಲೆ ಮತ್ತು ಮಹತ್ವ
ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಹಬ್ಬದ ಆಚರಣೆಗೆ ಹಲವಾರು ಪೌರಾಣಿಕ ಕಥೆಗಳು ಆಧಾರವಾಗಿವೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದ ಕಥೆಯು ಯಮರಾಜ ಮತ್ತು ಆತನ ಸಹೋದರಿ ಯಮುನಾಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ. ಪುರಾಣಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಮೃತ್ಯು ದೇವತೆಯಾದ ಯಮನು ತನ್ನ ಸಹೋದರಿ ಯಮುನಾಳನ್ನು ಹಲವು ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಭೇಟಿ ಮಾಡಿರಲಿಲ್ಲ.
ಒಮ್ಮೆ ಕಾರ್ತಿಕ ಶುಕ್ಲ ದ್ವಿತೀಯದ ದಿನ ಯಮನು ಯಮುನಾಳ ಮನೆಗೆ ಹೋಗಲು ನಿರ್ಧರಿಸುತ್ತಾನೆ. ತನ್ನ ಸಹೋದರನನ್ನು ನೋಡಿದ ಯಮುನಾ ಅತ್ಯಂತ ಸಂತೋಷದಿಂದ ಅವನಿಗೆ ಸ್ವಾಗತ ಕೋರುತ್ತಾಳೆ, ವಿಧ್ಯುಕ್ತವಾಗಿ ಆರತಿ ಮಾಡಿ, ಹಣೆಗೆ ತಿಲಕ ಇಟ್ಟು, ವಿಶೇಷ ಅಡುಗೆಯೊಂದಿಗೆ ಊಟ ಬಡಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಸಹೋದರಿಯ ಆತಿಥ್ಯ ಮತ್ತು ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಪ್ರಸನ್ನನಾದ ಯಮನು ಅವಳಿಗೆ ವರ ಕೇಳುವಂತೆ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ಆಗ ಯಮುನಾ, ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ ಇದೇ ದಿನದಂದು ಯಮನು ತನ್ನ ಮನೆಗೆ ಬರಬೇಕು, ಮತ್ತು ಈ ದಿನ ಸಹೋದರಿಯಿಂದ ತಿಲಕ ಇಡಿಸಿಕೊಂಡ ಸಹೋದರನಿಗೆ ಯಮಭಯ ಇರಬಾರದು ಎಂದು ವರ ಕೇಳುತ್ತಾಳೆ. ಯಮನು ಹಾಗೆಯೇ ಆಗಲಿ ಎಂದು ಆಶೀರ್ವದಿಸುತ್ತಾನೆ. ಅಂದಿನಿಂದ ಈ ದಿನವನ್ನು ಯಮ ದ್ವಿತೀಯ ಅಥವಾ ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಎಂದು ಆಚರಿಸುವ ಪದ್ಧತಿ ಬಂದಿದೆ.
ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಮತ್ತು ಸುಭದ್ರಾ ಕಥಾನಕ
ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಹಬ್ಬದ ಮತ್ತೊಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಕಥೆಯು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಮತ್ತು ಆತನ ಸಹೋದರಿ ಸುಭದ್ರಾಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ. ನರಕಾಸುರನನ್ನು ವಧಿಸಿದ ನಂತರ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ತನ್ನ ಸಹೋದರಿ ಸುಭದ್ರಾಳ ಮನೆಗೆ ಹಿಂದಿರುಗುತ್ತಾನೆ.
ಸಹೋದರನ ವಿಜಯವನ್ನು ಸಂಭ್ರಮಿಸಿದ ಸುಭದ್ರಾ, ಅಣ್ಣನಿಗೆ ಆರತಿ ಬೆಳಗಿ, ವಿಜಯದ ಸಂಕೇತವಾಗಿ ಹಣೆಗೆ ತಿಲಕವನ್ನಿಟ್ಟು, ಸಿಹಿ ತಿಂಡಿಗಳನ್ನು ನೀಡಿ ಸ್ವಾಗತಿಸುತ್ತಾಳೆ. ಸಹೋದರ-ಸಹೋದರಿಯರ ಪ್ರೀತಿಯ ಈ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ ಕೂಡ ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಹಬ್ಬದ ಆಚರಣೆಗೆ ಕಾರಣವಾಯಿತು ಎಂದು ಹಲವರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ಈ ಎರಡೂ ಕಥೆಗಳು ಸಹೋದರ ಸಂಬಂಧದ ಪಾವಿತ್ರ್ಯತೆ ಮತ್ತು ಮಹತ್ವವನ್ನು ತಿಳಿಸುತ್ತವೆ.
ತಿಲಕ ಸಮಾರಂಭದ ವಿಧಿ-ವಿಧಾನ
ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಆಚರಣೆಯಲ್ಲಿ ತಿಲಕ ಸಮಾರಂಭವು ಪ್ರಮುಖ ಭಾಗವಾಗಿದೆ. ಈ ದಿನ, ಸಹೋದರಿಯರು ಮುಂಜಾನೆಯೇ ಎದ್ದು ಸ್ನಾನ ಮಾಡಿ, ಶುಭ್ರವಾದ ಬಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಧರಿಸಿ, ಪೂಜೆಗೆ ಸಿದ್ಧತೆಗಳನ್ನು ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ.
ಸಹೋದರಿಯು ಒಂದು ಪೂಜಾ ತಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಕುಂಕುಮ, ಅಕ್ಕಿ (ಅಕ್ಷತೆ), ಆರತಿಗಾಗಿ ದೀಪ, ಸಿಹಿ ತಿಂಡಿಗಳು ಮತ್ತು ತಾಜಾ ಹೂವುಗಳನ್ನು ಇಡುತ್ತಾರೆ. ಸಹೋದರನು ಪೂಜಾ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಕುಳಿತ ನಂತರ, ಸಹೋದರಿಯು ಅವನ ಹಣೆಗೆ ಮಂಗಲಕರವಾದ ತಿಲಕವನ್ನು ಇಟ್ಟು, ಆರತಿಯನ್ನು ಬೆಳಗಿ, ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಯ ಮತ್ತು ಯಶಸ್ಸಿಗಾಗಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸುತ್ತಾಳೆ. ತಿಲಕವನ್ನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಶುಭ ಮುಹೂರ್ತದಲ್ಲಿ ಇಡಲಾಗುತ್ತದೆ, ಏಕೆಂದರೆ ಇದು ಹೆಚ್ಚಿನ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.
ಸಹೋದರನಿಗೆ ವಿಶೇಷ ಊಟದ ಸಿದ್ಧತೆ
ತಿಲಕ ಸಮಾರಂಭದ ನಂತರ ಸಹೋದರಿಯರು ತಮ್ಮ ಸಹೋದರರಿಗಾಗಿ ವಿಶೇಷ ಭೋಜನವನ್ನು ಸಿದ್ಧಪಡಿಸುವುದು ಭಾಯಿ ದೂಜ್ನ ಮುಖ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾಯವಾಗಿದೆ. ಪ್ರೀತಿಯ ಸಂಕೇತವಾಗಿ ತಯಾರಿಸಿದ ರುಚಿಕರವಾದ ತಿನಿಸುಗಳು ಮತ್ತು ಸಿಹಿತಿಂಡಿಗಳನ್ನು ಬಡಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಈ ವಿಶೇಷ ಊಟವು ಕೇವಲ ಒಂದು ಆಚರಣೆಯಾಗದೆ, ಸಹೋದರ-ಸಹೋದರಿಯ ನಡುವಿನ ಬಾಂಧವ್ಯವನ್ನು ಗಟ್ಟಿಗೊಳಿಸುವ ಒಂದು ಪ್ರೀತಿಯ ಕೂಟವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ದೂರದ ಊರುಗಳಲ್ಲಿರುವ ಸಹೋದರರು ಈ ದಿನ ಕಡ್ಡಾಯವಾಗಿ ಸಹೋದರಿಯರ ಮನೆಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿ ಊಟ ಮಾಡುವುದು ವಾಡಿಕೆಯಲ್ಲಿದೆ.
ಉಡುಗೊರೆಗಳ ವಿನಿಮಯ ಮತ್ತು ಆಶೀರ್ವಾದ
ಸಹೋದರಿಯು ತಿಲಕವಿಟ್ಟು, ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ಸಲ್ಲಿಸಿದ ನಂತರ ಸಹೋದರನು ಪ್ರೀತಿಯ ಸಂಕೇತವಾಗಿ ಸಹೋದರಿಗೆ ಉಡುಗೊರೆಗಳನ್ನು ನೀಡುತ್ತಾನೆ. ಈ ಉಡುಗೊರೆಯು ಆಕೆಯ ಮೇಲಿನ ಪ್ರೀತಿ, ಗೌರವ ಮತ್ತು ಆಕೆಗೆ ಸದಾ ಬೆಂಬಲವಾಗಿ ನಿಲ್ಲುವ ಭರವಸೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ.
ಬಳಿಕ ಸಹೋದರಿಯು ತನ್ನ ಸಹೋದರನಿಗೆ ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಯದ ಆಶೀರ್ವಾದದ ಜೊತೆಗೆ, ಸಿಹಿ ತಿನಿಸುಗಳನ್ನು ನೀಡಿ ಆತನ ಬಾಯನ್ನು ಸಿಹಿ ಮಾಡುತ್ತಾಳೆ. ಪರಸ್ಪರ ಪ್ರೀತಿ ಮತ್ತು ಶುಭಾಶಯಗಳ ವಿನಿಮಯವು ಈ ಹಬ್ಬದ ಅತ್ಯಂತ ಮನೋಹರ ದೃಶ್ಯವಾಗಿದೆ.
ಯಮ ಪೂಜೆಯ ಮಹತ್ವ
ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ದಿನವನ್ನು ‘ಯಮ ದ್ವಿತೀಯ’ ಎಂದು ಕರೆಯುವುದರಿಂದ, ಈ ದಿನ ಯಮ ದೇವ ಮತ್ತು ಚಿತ್ರಗುಪ್ತನನ್ನು ಪೂಜಿಸುವ ಪದ್ಧತಿಯೂ ಇದೆ. ಯಮ ಪೂಜೆಯು ಸಹೋದರರಿಗೆ ಯಾವುದೇ ವಿಘ್ನಗಳು ಬರದಂತೆ ಮತ್ತು ಆಕಸ್ಮಿಕ ಮರಣದ ಭಯದಿಂದ ಮುಕ್ತಿ ಸಿಗಲೆಂದು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಲು ನೆರವಾಗುತ್ತದೆ.
ಸಹೋದರಿಯರು ತಮ್ಮ ಸಹೋದರರಿಗಾಗಿ ಯಮ ಪೂಜೆಯನ್ನು ಮಾಡಿ, ಆತನನ್ನು ಸ್ಮರಿಸುವುದರಿಂದ ಧಾರ್ಮಿಕವಾಗಿ ದೊಡ್ಡ ಮಹತ್ವವಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಈ ಪೂಜೆಯು ಸಹೋದರನ ಬದುಕಿನಲ್ಲಿನ ಅಡೆತಡೆಗಳನ್ನು ನಿವಾರಿಸಿ, ಸುಖ-ಶಾಂತಿ ನೆಲೆಸಲು ಸಹಕರಿಸುತ್ತದೆ ಎನ್ನಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ವೈವಿಧ್ಯತೆಗಳು
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಹಬ್ಬವನ್ನು ವಿವಿಧ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ವಿಭಿನ್ನ ಹೆಸರುಗಳು ಮತ್ತು ವಿಶಿಷ್ಟ ಆಚರಣೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಆಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ಬಿಹಾರದ ಕೆಲವು ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ‘ಭಯ್ಯ ದೂಜ್’ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ.
ಬಂಗಾಳದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ‘ಭಾಯಿ ಫೋಟಾ’ ಎಂದು ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ, ಅಲ್ಲಿ ಸಹೋದರಿಯರು ತಮ್ಮ ಸಹೋದರನ ಹಣೆಗೆ ಮೊಸರಿನಿಂದ ಮಾಡಿದ ವಿಶೇಷ ತಿಲಕವನ್ನು ಇಡುತ್ತಾರೆ. ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ, ಗೋವಾ ಮತ್ತು ಕರ್ನಾಟಕದ ಕೆಲವು ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ‘ಭಾವು ಬೀಜ್’ ಅಥವಾ ‘ಭಾಯಿ ಬೀಜ್’ ಎಂದೂ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ತೆಲಂಗಾಣದಲ್ಲಿ ‘ಭತ್ರಿ ದ್ವಿತೀಯ’ ಅಥವಾ ‘ಭಾಗಿನಿ ಹಸ್ತ ಭೋಜನಮು’ ಎಂಬ ಹೆಸರುಗಳಿಂದ ಗುರುತಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಬಾಂಧವ್ಯ ಗಟ್ಟಿಗೊಳಿಸುವ ಹಬ್ಬ
ಭಾಯಿ ದೂಜ್ ಕೇವಲ ಧಾರ್ಮಿಕ ಆಚರಣೆಯಾಗದೆ, ಆಧುನಿಕ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿ ಸಹೋದರ-ಸಹೋದರಿಯ ನಡುವಿನ ಮಮತೆ ಮತ್ತು ಜವಾಬ್ದಾರಿಯ ಅರಿವನ್ನು ಮೂಡಿಸುವ ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ಹಬ್ಬವಾಗಿದೆ. ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ಮತ್ತು ಉದ್ಯೋಗದ ಕಾರಣಗಳಿಂದ ದೂರವಾಗಿರುವ ಒಡಹುಟ್ಟಿದವರು ಈ ಹಬ್ಬದ ನೆಪದಲ್ಲಿ ಒಟ್ಟಿಗೆ ಸೇರಿ ಹಳೆಯ ನೆನಪುಗಳನ್ನು ಮೆಲುಕು ಹಾಕುತ್ತಾರೆ.
ಪರಸ್ಪರ ಪ್ರೀತಿ ಮತ್ತು ಗೌರವವನ್ನು ವಿನಿಮಯ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಈ ಆಚರಣೆಯು, ಕುಟುಂಬದ ಮೌಲ್ಯಗಳು ಮತ್ತು ನೈತಿಕ ಸಂಬಂಧಗಳ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಎತ್ತಿ ತೋರಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ಹಬ್ಬವು ಸಹೋದರನಿಗೆ ರಕ್ಷಣೆ ಮತ್ತು ಸಹೋದರಿಗೆ ಗೌರವ ನೀಡುವ ಸಂದೇಶವನ್ನು ಸಾರುತ್ತದೆ.
